محمد بن اسحق بحاثی زوزنیبَحّاثی، ابوجعفر محمد بن اسحاق بحاثی زوزنی (د ۴۶۳ق/ ۱۰۷۱م)، ادیب و قاضی در قرن پنجم زندگی می‌کرد. ۱ - نسبوی از جدش محمد بن حسین بحاث نسب گرفته است؛ نسبت زوزنی نیز شهر خاستگاه او زوزن (میان هرات و نیشابور) را نشان می‌دهد. [۲]
قفطی، علی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۳۹، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
[۳]
غزی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۶۸۴، نسخه عکسی موجود در کتابخانة مرکز.
[۴]
عبدالقادر قرشی، الجواهر المضیه، ج۳، ص۸۷، به‌کوشش عبدالفتاح محمدحلو، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
۲ - معرفی اجمالیبحاثی در مدرسه سیوری در دروازه عَزْره از محلات نیشابور زندگی می‌کرد و در غزنه وفات یافت [۶]
صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، ج۱، ص۵۲، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش.
[۸]
عبدالقادر قرشی، الجواهرالمضیة، ج۳، ص۸۷، به‌کوشش عبدالفتاح محمدحلو، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
او علاوه بر ادب، در حدیث نیز دستی داشته است ؛ اما شهرتش به سبب آثار و تالیفات متعددی است که در جد و هزل تالیف کرده بود [۱۰]
صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، ج۱، ص۵۱، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش.
[۱۲]
قفطی، علی، انباه الرواة، ج۳، ص۶۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
در مورد دیوان شعرش، یاقوت از قول محمد بن محمود نیشابوری در سرالسرور می‌گوید: شعرش بیش از ۲۰ هزار بیت است که در ۹ مجلد گردآمده [۱۴]
صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، ج۲، ص۱۹۹، به‌کوشش س ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
علاوه بر این، باخرزی و عبدالغافر فارسی دیوان او را دیده، و پسندیده بودند. آنچه امروزه از اشعار وی باقی مانده، ابیاتی است پراکنده که در منابع مختلفی چون دمیة القصر، تتمة الیتیمة، [۱۸]
ثعالبی، عبدالملک، تتمة الیتیمة، ج۲، ص۳۰، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ش.
معجم‌الادباء آمده است. بحاثی علاوه بر شعر هجو که مایه شهرت او بوده، در رثا، غزل، وصف، مدح [۲۰]
ثعالبی، عبدالملک، تتمة الیتیمة، ج۲، ص۳۰-۳۱، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ش.
و خمریات و فخر نیز شعر سروده بود.۳ - مذهب بحاثیبحاثی شاعر و ادیبی زبردست و نساخی ماهر بود، چندان‌که وی را زینت زوزن خوانده‌اند [۲۲]
ثعالبی، عبدالملک، تتمة الیتیمة، ج۲، ص۳۰، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۲۴]
قفطی، علی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۳۹، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
او که حنفی مذهب بود، نسبت به آیین تسنن تعصب بسیار می‌ورزید [۲۵]
صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، ج۱، ص۵۱، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش.
؛ اما تعصب در دین مانع از آن نبود که وی با زبانی زهرآگین به هجو مردمان پردازد. او در این کار چندان افراط می‌ورزید که هیچ‌کس، از گزند زبانش در امان نبود. بحاثی - چنانکه خود می‌گوید - هر کس را که می‌دید، نخست هجو وی در ذهنش نقش می‌بست. [۲۷]
صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، ج۱، ص۵۱، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش.
[۲۹]
صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، ج۲، ص۱۹۷، به‌کوشش س ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۴ - مهارت در خط نسخبحاثی خط نسخ را نیکو می‌نوشت و کتاب‌هایی نیز به خط او در دست بوده است. عبدالغافر فارسی می‌گوید: بحاثی نسخه‌ای از غریب‌الحدیث ابو سلیمان خطابی را که خود نگاشته بود، به قصد سماع نزد پدربزرگش عبدالغافر بن محمد، و برای تصحیح نزد ابوسعد ابن دوست قرائت کرد و می‌افزاید: نسخه‌ای به آن زیبایی و وضوح هرگز ندیده بوده است. همو در جای دیگر می‌گوید که نسخه‌ای از کتاب یتیمةالدهر ثعالبی در ۵ جلد به خط زیبای وی دیده که به ۳۰ دینار نیشابوری - که بس کمتر از بهای واقعی آن بوده - به فروش رسیده است. [۳۰]
صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، ج۱، ص۵۱ -۵۲، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش.
[۳۲]
قفطی، علی، انباه الرواة، ج۳، ص۶۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
۵ - آثاردیگر آثاری که به وی نسبت داده‌اند، اینهاست: ۱.شرح دیوان بحتری که یاقوت آن را بزرگ و سرشار از علم و فواید بسیار وصف می‌کند و می‌افزاید که جز این کتاب، اثری از بحاثی نمی‌شناخته است. [۳۳]
باخرزی، علی، دمیة القصر، ج۲، ص۱۳۸۰-۱۳۸۴، به کوشش محمد تونجی، بیروت، ۱۹۷۱م.
۲.نحو القلوب است، [۳۶]
بغدادی، ایضاح المکنون، ج۲، ص۶۲۹.
[۳۷]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۹، ص۴۱، بیروت، ۱۹۵۷م.
که هیچ اطلاعی از محتوایش در دست نیست. علاوه بر این، بغدادی اثر دیگری به نام بحر القلوب به وی نسبت داده [۳۸]
بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، ص۱۶۵.
که شاید همان نحو القلوب باشد که تحریف شده است.۶ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، علی، اللباب، بغداد، مکتبة المثنی. (۲) باخرزی، علی، دمیة القصر، به کوشش محمد تونجی، بیروت، ۱۹۷۱م. (۳) بغدادی، ایضاح المکنون. (۴) ثعالبی، عبدالملک، تتمة الیتیمة، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۳ش. (۵) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۶) صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش. (۷) صفدی، خلیل، الوافی‌بالوفیات، به‌کوشش س ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۸) عبدالقادر قرشی، الجواهرالمضیة، به‌کوشش عبدالفتاح محمدحلو، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م. (۹) غزی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکز. (۱۰) قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م. (۱۱) قفطی، علی، المحمدون من الشعراء، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م. (۱۲) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۳) یاقوت حموی، معجم الادباء. (۱۴) یاقوت حموی، معجم البلدان؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن اسحق بحاثی زوزنی»، شماره۴۵۰۹. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 6 (قمری) | علمای اهل سنت | علمای قرن پنجم | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|